W obecnych czasach trudności z zajściem w ciążę stają się coraz częściej spotykaną dolegliwością wielu par, a nawet przez niektórych śmiało określane jako epidemia. Przyczyn zaburzeń płodności jest bardzo wiele, a diagnostyka niejednokrotnie długa, kosztowna, a co gorsza nie zawsze przynosi oczekiwane rezultaty. Jednym z czynników upośledzających płodność są nieprawidłowości jajowodowe i mogą one stanowić nawet do 40% wszystkich przyczyn niepłodności żeńskiej. Najczęstszym z nich jest niedrożność jajowodowa, diagnozowana przeważnie u kobiet, które w przeszłości przechodziły nawrotowe stany zapalne jajników czy jajowodów, poronienia czy operacje wymagające otwarcia powłok jamy brzusznej.

Jednym z wielu badań diagnozujących czynnik żeński w niepłodności małżeńskiej jest histerosalpingografia (HSG). Jest to jedno z najstarszych i bardzo przydatnych badań diagnostycznych wykorzystywanych w rozpoznawaniu przyczyn niepłodności, oceniające stan anatomiczny narządu rodnego. Przede wszystkim wykorzystywane jest do rozpoznawania zaburzeń drożności jajowodów, oceny ich prawidłowości budowy i przebiegu, poszukiwania obecności zrostów okołojajnikowych i okołojajowodowych, a także uwidocznienia zarysu błony śluzowej oraz zmian patologicznych w obrębie jamy macicy. Dzięki niemu możliwe są do wykrycia takie wady budowy macicy jak np. przegrody, niedorozwoje, guzy macicy, mięśniaki podśluzówkowe, polipy, zrosty wewnątrzmaciczne, rozrost endometrium czy macica dwurożna. Możliwe jest również określenie miejsca przeszkody znajdującej się w jajowodzie oraz pomiar średnicy jego światła. Rzadziej spotykanym wskazaniem do badania jest podejrzenie niewydolności szyjki macicy w przypadku problemów z donoszeniem kolejnej ciąży, podejrzenie gruźlicy narządu rodnego, a także jako badanie oceniające postępy leczenia.

Histerosalpingografia należy do badań inwazyjnych polegającym na uwidocznieniu kanału szyjki, jamy macicy i jajowodów oraz wykonaniu serii zdjęć rentgenowskich, po uprzednim wprowadzeniu środka cieniującego tzw. kontrastu. Najczęściej stosowanym środkiem kontrastowym jest uropolina zawierająca związki jodu, silnie pochłaniające promienie rentgenowskie. Duże znaczenie ma czas, w którym badanie powinno być wykonane. Przeciwwskazane jest przeprowadzanie badania w czasie miesiączki, ponieważ zwiększa się wówczas ryzyko przeniknięcia środka cieniującego do naczyń macicznych, nie do końca zregenerowanej błony śluzowej. Nie powinno być także wykonywane na kilka dni przed spodziewaną miesiączką, ponieważ, ze względu na to, iż w okresie tym pod wpływem zmian hormonalnych dochodzi do nieznacznego obrzęku z powodu zatrzymania wody w organizmie oraz przerostu endometrium, co prowadzi do czynnościowego zamknięcia ujść brzusznych jajowodów, wynik badania może być zafałszowany. W celu uzyskania najbardziej wiarygodnego wyniku, zminimalizowania ryzyka błędu diagnostycznego oraz ewentualnych powikłań, badanie powinno być wykonane ok. 5-6 dni po zakończeniu krwawienia miesiączkowego. Ryzyko błędu zwiększa się także w przypadku nieprawidłowego ciśnienia środka cieniującego (200 mm Hg). Zbyt duże ciśnienie może wywołać skurcze macicy, zamykając ujścia jajowodów, co symulować może ich niedrożność. HSG jak wszystkie badania radiologiczne powinno się wykonywać w pierwszej połowie cyklu miesiączkowego po wykluczeniu istnienia ewentualnej ciąży, szczególnie u kobiet miesiączkujących bardzo nieregularnie. Przed zabiegiem w celu zminimalizowania ryzyka powikłań kobieta powinna mieć wykonane badania dodatkowe tj. badanie wykluczające stan zapalny narządu rodnego, ocenę biocenozy pochwy, OB.

Badanie wykonywane jest w pracowni radiologicznej przez lekarza ginekologa podającego kontrast oraz przez radiologa wykonującego i interpretującego zdjęcia. Pacjentka ułożona jest w pozycji ginekologicznej na stole rentgenowskim. Lekarz po uwidocznieniu ujścia zewnętrznego szyjki macicy we wziernikach pochwowych wprowadza do jamy macicy specjalną końcówkę aparatu zwanego aparatem Schulzego, przez który podawany jest kontrast. Po wypełnieniu środkiem cieniującym wykonuje się zdjęcia rentgenowskie, których ilość uzależniona jest od potrzeb.

Interpretacja badania w kierunku niedrożności jajowodów:

• Jajowody drożne ? kontrast rozlewa się do jamy otrzewnowej
• Jajowody niedrożne ? niewycieniowane całe jajowody, lub ich część
• Niedrożne ujścia brzuszne ? kontrast rozdyma jajowody nie rozlewając się w jamie otrzewnowej
• Zwężenie ujścia jajowodowego ? opóźniony przepływ kontrastu

W dniu zabiegu pacjentka powinna być na czczo ze względu na to, by wypełnione gazami jelita nie przesłaniały obrazu i nie fałszowały wyniku. Przed badaniem podawane są środki przeciwbólowe, a w niektórych przypadkach stosuje się dodatkowo znieczulenie miejscowe szyjki macicy za pomocą 0,5 ? 1% lignocainy.

Od czasu rozpowszechnienia laparoskopii, jako narzędzia diagnostycznego wykorzystywanego w poszukiwaniu przyczyn oraz leczeniu niepłodności, histerosalpingografia zeszła na plan dalszy i wykonywana jest coraz rzadziej, traktowana często jako badanie przestarzałe. Jednak wielu diagnostyków nadal uważa badanie HSG za badanie podstawowe, a laparoskopię czy histeroskopię (HSC) jako zabieg weryfikujący wynik otrzymany w HSG. W przypadku nieprawidłowego wyniku HSG diagnostykę poszerza się w zależności od otrzymanego wyniku o laparoskopię lub histeroskopię. Laparoskopię z podaniem błękitu metylenowego wykorzystuje się przy weryfikacji zmian jajowodowych, natomiast histeroskopię do potwierdzania lub weryfikacji zmian w obrębie jamy macicy. HSG oraz HSC powinny być wykonywane równocześnie i traktowane jako metody suplementarne, co podwyższa ich wartość diagnostyczną. Wyniki uzyskane w wyniku HSG są często porównywalne jednak w laparoskopii czy histeroskopii możliwa jest bezpośrednia wizualizacja w przypadku zmian dotyczących jajowodów oraz szyjki i jamy macicy, a często również możliwe jest usunięcie niektórych z nich podczas zabiegu. Skłania to często lekarzy do wykonania tych zabiegów z pominięciem HSG. Zabiegi te niosą jednak większe ryzyko zrostów mogących utrudniać w przyszłości prokreację. W celu ograniczenia tego ryzyka, w przypadku laparoskopii, pod koniec zabiegu, do jamy brzusznej kroplowo wlewa się specjalny płyn zapobiegający powstawaniu zrostów. Ma to bardzo istotne znaczenie w przypadku wykonywania laparoskopii z powodu niepłodności.

Zaletą histerosalpingografii jest zarówno to, iż cechuje się ona wysoką swoistością, a także generuje niewielkie koszty, jak również niesie niewielkie ryzyko powikłań. Swoistość badania szacowana jest no ok. 94-96% w zależności od zmiany chorobowej, co świadczy o dużej wartości metody w rozpoznawaniu lub wykluczaniu choroby. Stosunkowo niewielka ilość powikłań pojawiających się w trakcie lub po histerosalpingografii jest niewątpliwie największą zaletą tego badania. Nie wymaga ono znieczulenia ogólnego i otwarcia powłok jamy brzusznej, a więc brak ryzyka powikłań anestezjologicznych oraz chirurgicznych. Spośród nielicznych powikłań rzadko mogą pojawić się objawy uczuleniowe na środek cieniujący stosowany jako kontrast lub środki używane do znieczulenia miejscowego szyjki macicy. W przypadku braku przed badaniem wyniku wymazu czystościowego oraz mikrobiologicznego, potwierdzającego prawidłowy stan mikroflory pochwy i szyjki macicy, może dojść w przypadku istnienia stanu zapalnego do rozszerzenia się zakażenia na wyższe partie narządu rodnego. Podczas zabiegu pacjentka może odczuwać rozpierający ból brzucha, szczególnie w przypadku niedrożnych jajowodów. W związku z tym, w celu ograniczenia dyskomfortu pacjentki, przed zabiegiem podawane są środki przeciwbólowe. W nielicznych przypadkach, w trakcie badania, może dojść do przecieku środka kontrastowego do naczyń limfatycznych oraz żylnych. To z kolei może stać się przyczyną zatoru w krążeniu mózgowym lub płucnym, lecz powikłanie to jest bardziej teoretyczne, w związku z czym jego przypadki traktowane są jako kazuistyczne. Do przecieku kontrastu najczęściej dochodzi w przypadku niedrożności jajowodów, endometriozy lub nieprawidłowościach budowy narządu rodnego.

Pomimo tego, iż do diagnostyki czynnika jajowodowego służy wiele różnego rodzaju badań (HSG, persuflacja, histerosalpingoscyntygrafia) jak do tej pory nie znaleziono jeszcze badania idealnego, które przy jednoczesnym najmniejszym ryzyku powikłań, niskich kosztach, dużej dostępności, łatwości wykonania dawałyby 100% pewność diagnozy, przede wszystkim ze względu na to, iż badania te nie dostarczają informacji na temat funkcji jajowodów czy macicy, a jedynie ich stanu anatomicznego.